مسجد سید
مسجد سید از بزرگترین و مشهورترین مساجد اصفهان است. زمین مسجد را فتحعلی خان اعتمادالدوله، وزیر شاه سلطان حسین، خریده بود که در آن مسجدی بنا کند؛ ولی در اثر هجوم افغان‌ها مقدور نگردید. تا آنکه در زمان فتحعلی شاه قاجار، حاج سید محمدباقر شفتی رشتی معروف به «حجت‌الاسلام» مطلق و «سید حجت‌الاسلام» مبادرت به این کار بزرگ نمود. بنای این مسجد در سال ۱۱۸۰ طرح‌ریزی شد و ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم هـ.ق. شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنای جنوبی انجام شده بود. چون عمر حجت الاسلام برای اتمام تزئینات آن کفایت نکرد، قسمتی از آن توسط فرزندش حاج سیداسدالله «سید ثانی» و قسمتی توسط نواده اش حاج سیدمحمدباقر ساخته شد ولی هنوز تزئینات قسمتهایی از آن همچنان ناتمام مانده است. با توجه به کتیبه‌های موجود در بنا، احداث ساختمان و تزئینات آن در حدود ۱۳۰سال به طول انجامیده است. این مسجد در زمینی به مساحت ۸۰۷۵ مترمربع در محله بیدآباد اصفهان بنا شده و دارای دو شبستان بزرگ، گنبد، دو چهلستون، دو مهتابی و سه ایوان و گلدسته به عنوان مسجد و نیز مدرس و بیش از ۴۵ حجره در طبقه فوقانی به منظور سکونت طلاب است. دو در در جنوب شرقی و جنوب غربی و دو در واقع در سمت شمال مسجد، محلهای اطراف را از طریق مسجد به یکدیگر متصل می‌کنند.مرحوم تنکابنی، از نخستین روزهای ساختِ مسجد، این چنین گزارش می‌دهد: روزی فتحعلی شاه قاجار با محمدباقر شفتی به تماشای مسجد می‌روند، شاه از سید خواهش می‌کند که او را در ساختمان مسجد شریک گرداند، ولی سید حجت‌الاسلام تقاضای شاه را رد نموده و قبول نمی‌فرماید. فتحعلی شاه به سید اظهار می‌کند که: شما قدرت بر اتمام و انجام مسجد را ندارید! مرحوم سید هم در جواب می‌فرماید: من دست در خزاین الهی دارم
معماری بنا
نقشه بنای مسجد به صورت مستطیل شکل (۸۵×۹۸ متر) روی هم ۸۰۷۵ متر مربع وسعت دارد و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می‌کند و بنای آن شامل بخشهایی است که در دیگر مساجد معتبر تکرار می‌شود: سردر، صحن، ایوان، گنبد خانه، شبستان ستوندار، رواق و غرفه‌های دو طبقه اطراف صحن و به علاوه مدرس و حجره‌های مورد استفاده طلاب علوم دینی. سردرهای مسجد دارای کاشیکاری و کتیبه‌های تاریخی و غیر تاریخی است. صحن متناسب مسجد در اطراف با غرفه‌ها و حجره‌های دو طبقه و ایوانها محدود شده است و در میانه حوضی شکیل دارد. نماهای ایوانها و لچکی‌ها غرفه‌ها و رواقها با کاشیکاری خشتی دوره قاجار مزین شده و در ازاره‌ها نیز از پوشش سنگی استفاده شده است. در ضلع جنوبی صحن، ایوان اصلی و در پشت طرفین آن گنبد خانه و شبستان‌های ستوندار قرار دارد. نمای داخلی و خارجی ایوان با کاشیکاری پوشش یافته که معرف ترکیب زیبایی از نقوش مختلف و کتیبه‌های خطی است بر بالای ایوان جنوبی، برج ساعتی با تزئین کاشی ساخته شده است. تالار تدریس حجت الاسلام شفتی، از دیگر آثار در خور توجه مسجد است که در محل آن را به چهل ستون مسجد می‌شناسند. در ساخت این بنا به نظر می‌رسد از چهل ستون ایده گرفته شده باشد ۹ ستون استفاده شده است که دارای ستون‌های چوبی، درها و پنجره‌های ارسی زیبایی است. آرامگاه متشکل از گنبد خانه و رواقی است که با تزئینات متنوع کاشیکاری، گچبری، آیینه کاری و نقاشی به همراه کتیبه‌های متعدد مزین شده است. در سقف آن از مقرنسهای زیبا با عناصر تخت بهره گرفته شده. مسجد سید اصفهان به دلیل وجود تزئینات بسیار جالب گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنائی و دیگر خطوط از استادان نامدار عصر قاجار در عداد یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجار قرار دارد که در گوشه گوشه آن شگردهای جالب معماری و تزئینات بسیار عالی خود نمایی می‌کند. ضریح فولادی نیز توسط محمد باقر ثانی برای جدش تهیه شده است. در کاشیکاری‌های این مسجد مخصوصاً در تزئینات گلدانها و منظره‌هایی که نمایش داده شده رنگ قرمز نقش عمده‌ای دارد. در بالای اسپرهای دو طرف ایوان جنوبی در شعری از هلال شاعر قرن سیزدهم و چهاردهم می‌خوانیم:
چو شد معمور این معبد هلال از بهر تاریخش بگفتا «شد بنای کعبه ثانی باصفاهان»
مسجد سید به دلیل دارا بودن تزئینات بسیار زیبای گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنایی و خطوط دیگر از استادان معروف دوره قاجاریه در شمار یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجاریه قرار دارد و در خور توجه و مطالعه است. در جریان جنگ ایران و عراق قسمتی از کاشیکاری‌های مسجد در اثر موج انفجار فرو ریخت که در حال حاضر بازسازی شده است.
سقاخانه مسجد سید
بر نماي ديوار سمت راست درب اصلي مسجد سيد دريچه چوبيني نهاده اند و شير آبي زير آن است و بيشتر نمايشي از يك سقاخانه است، نه خود سقاخانه. اين دريچه در پايين اسپر كاشيكاري شده اي قرار گرفته و پيش از همه نقوش و رنگ هاي اسپر، گيرايي دارد كه در واقع دنباله همه تزيينات نماي مسجد است.
زمينه اسپر كاشيكاري به رنگ سبز فيروزه اي است و از طرفين دريچه سقاخانه دو پيچ اسليمي به بالا رفته و در ميان اسپر، نقش گل مانندي به رنگ زرد قرار گرفته و در بالاي آن لوحه‌اي به شعار (يا ابوالفضل العباس) خوانده مي شود. ادامه حاشيه اسپر همچون قاب زيبايي به سه پهلوي دريچه سقاخانه كشيده شده است.
