عصارخانه شاهی اصفهان
عصارخانه (حصارخانه) در شهرهای قدیم ایران به آسیاب های مخصوصی اطلاق می شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثالهم استفاده می شد. عصارخانه عبارت از محوطه ای بود که در وسط آن دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می گرفت، سنگ روئی آسیاب به حرکت در می آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می گردید.
عصارخانه شاهی از جمله عصارخانه های باقی مانده از گذشته است که چشم هر گردشگری را به سمت خود جلب و روح انسان را به گذشته می برد و در میان بازارهای میدان نقش جهان پنهان مانده است.
میدان نقش جهان با همه عظمتی که دارد درون خود آثار و بناهایی پنهانی دارد که آنها نیز خود کارگاهی از علم، دانش و تکنولوژی را شامل می شود، بناهایی که چشم هر گردشگری را به خود جلب و آنها را میخ کوب می کند..
عصارخانه شاهی از جمله این آثار است که سفر به آنجا خالی از لطف نیست، پس از گذر از بازارچه های مختلفی که در میدان نقش جهان قرار دارد به بازار طلا فروشان می رسیم بازاری که رنگ و جنسش با رنگ و جنس دیگر نقاط متفاوت است.
در همین بازار عصارخانه ای قرار گرفته که به نام عصارخانه شاهی معروف است و پنهان در میان مغازه های طلا فروشی بر عظمت و زیبایی خود می بالد، عصارخانه ای که هنوز با وجودی که ۴۰۰ سال از عمرش می گذرد رنگ و بوی خاص خودش را دارد.
این عصارخانه مربوط به دوران صفویه است یعنی ۴۰۰ سال پیش و هنوز پا برحا مانده است بر اساس روایاتی که مطرح می شود این عصارخانه در سال ۱۰۲۱ هجری قمری بنا شده است و تا چند دهه پیش هم فعالیتش ادامه داشته است اما در نهایت به دلیل به صرفه نبودن از ادامه فعالیت دست می کشد.
اما در خصوص فضای اصلی این عصارخانه نیز باید گفت: آن اندازه مساحت این عصارخانه وسعت داشته است که هم اکنون بازار طلا فروشها در گذشته بخشی از فضای اصلی این عصار خانه بوده است.
بخش شرقی عصارخانه در دو طبقه ساخته شده است که طبقه بالایی آن با نام گرمخانه معروف است از آنجا به منظور پاک کردن و بو دادن دانه‌های روغنی استفاده می‌شده است.
معماری عصارخانه شاهی
قسمت مرکزی عصارخانه در یک طبقه با ارتفاع حدود 111 متر است و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده است. سقف ها به سبک طاق و چشمه است و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تامین می کنند. دلیل ساخت سقف گنبدی شکل به خاطر خنک نگه داشتن محل برای نگهداری روغن موجود در عصارخانه بوده است. دیوارها و سقف خشتی است و به دلیل کاربری آن، بدون کاربندی، قاب سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده اند. فضای اصلی دارای پنج قسمت: پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرمخانه و تیر خانه بوده است. متاسفانه در حال حاضر قسمت پیشخوان (ورودی عصارخانه)، بارانداز (محل تخلیه و نگهداری دانه ها) و شتر خوان (محل نگهداری شترهای عصارخانه) از بین رفته اند. قسمت شرقی عصارخانه در دو طبقه شکل گرفته است. طبقه بالایی معروف به گرمخانه است و از این محل به منظور پاک کردن و بو دادن دانه های روغنی استفاده می شده است. در طبقه زیرین یک اتاق هشت ضلعی وجود دارد که محل نگهداری خمره های حاوی روغن بوده است.
در وسط سنگ افقی آسیاب سوراخی است به نام توره که تیر چوبی استوانه‌ای شکلی به نام میله قرار دارد، سنگ عمودی که بزرگ‌تر است به وسیله یک تیر چوبی بلند از چوب درخت زبان گنجشک و یا وسک ساخته شده و لکه نام دارد و به شتر عصاری بسته می شده است.
در قسمت مرکزی که به دلیل وجود تیرهای روغن گیری به آن “تیرخانه” می گفتند، سنگ های آسیاب قرار دارند. جنس این سنگ ها از نوعی سنگ سخت است که از معدن لاسو واقع در حوالی اردستان اصفهان استخراج و ساخته شده اند. در وسط سنگ افقی آسیاب سوراخی است به نام توره که تیرچوبی استوانه ای شکلی به نام میله را در آن جا داده اند. سنگ عمودی که بزرگ تر است به وسیله یک تیر چوبی بلند که از چوب درخت زبان گنجشک و یا وسک ساخته شده است و لکه نام دارد، به شتر عصاری بسته می شده است. شتر عصاری نر بوده و با پشته‌ای مرکب از گونی، کرباس و زنجیر به تیر لکه بسته می‌شده است تا بتواند سنگ آسیاب را به گردش درآورد، به علاوه اینکه چشمان شتر را در حین گردش حول سنگ آسیاب می‌بستند تا دچار سرگیجه نشود.
در گذشته به کسی که از دانه های روغنی نظیر خشخاش، کیکج (منداب)، بیدانجیر (کرچک)، برزک، کافشه و… روغن می گرفته است، عصار و به این شغل عصاری می گفتند. در قدیم عصاری یکی از مشاغل مهم به شمار می رفته است. به عقیده باستان شناسان و برحسب قراین و شواهد به دست آمده، تولید روغن از دانه های گیاهی در ایران از حدود 7 هزار سال پیش وجود داشته و به صورت ابتدایی و با ابزارهای ساده تهیه می شده است. استفاده از روغن تولید شده از عصارخانه ها در مساجد، مکتب خانه ها و منازل باعث شده بود که این بناها نزد مردم محترم و مقدس باشند.
درباره تقدس عصارخانه نزد مردم گفته شده که چون تیرهای چوبی عصارخانه معمولا 10 تا 12 متر طول داشتند و جابه‌جایی و حرکت دادن آنها در کوچه های تنگ و پر پیچ شهر دشوار بوده، هر کجا که حرکت تیر چوبی با دیوار یا مانعی برخورد و آنجا را تخریب می کرد، این خسارت‌ها نه تنها اعتراضی از جانب مالکان ساختمان ها و عمارت ها به همراه نداشت بلکه صاحب خانه این تخریب را مبارک قلمداد و به خاطر آن سور می داد.
به غیر از عصارخانه شاهی در استان اصفهان در گذشته عصارخانه های دیگری در این استان و شهرستان های اطراف وجود داشته که در حال حاضر اثری از هیچ کدام از آنها نیست.
ساعات بازدیدعصارخانه اصفهان :
ساعت بازدید: ۸ الی ۲۰
